Wie betaalt de rekening van onbetaalde arbeid in de platformeconomie?

Onbetaald werk vormt een belangrijk onderdeel van de samenleving. Investeren in scholing, klanten werven, huishoudelijke taken: het hoort er allemaal bij. Maar als er te weinig tegenover staat, kan het leiden tot een verstoorde machtsbalans, ongelijkheid en armoede. Martijn Arets sprak socioloog Valeria Pulignano over haar onderzoek naar onbetaald werk in de platformeconomie.

"Om te begrijpen wat onzekere arbeid is en hoe het ontstaat, moeten we het hebben over onbetaald werk", zegt Valeria Pulignano. De Italiaanse socioloog werkt aan de KU Leuven doet onderzoek naar arbeidssociologie, Europese arbeidsmarkten en ongelijkheid. "Onbetaalde arbeid kan onderdeel zijn van een duurzame, gezonde arbeidsmarkt. Maar als de arbeidsmarkt niet goed functioneert, leidt het tot ongelijkheid en armoede."

Ondanks dat onbetaald werk een belangrijk thema is in het debat over de platformeconomie, hoor je er relatief weinig over. Om een beter beeld te krijgen ging ik voor The Gig Work Podcast van de WageIndicator Foundation naar Leuven voor een gesprek met Pulignano. We spraken over onbetaald werk, de invloed die platformen hierop hebben en oplossingen om te zorgen voor een betere balans op de arbeidsmarkt.

Wat is onbetaald werk?

Onbetaalde arbeid kun je definiëren als werk buiten een erkende arbeidsrelatie. Van oudsher is dit vooral sociaal productief werk in de privésfeer, legt Pulignano uit. Zo is het opvoeden van kinderen echt werk, maar er staat geen salaris tegenover. Hetzelfde geldt voor huishoudelijke taken, mantelzorg of vrijwilligerswerk.

Ook binnen betaalde arbeid vindt onbetaald werk plaats. Denk aan trainingen cursussen in eigen tijd, reistijd zonder vergoeding en verplichte vergaderingen en teamactiviteiten buiten werktijd. "Het is belangrijk ook dit werk te erkennen en op waarde te schatten", zegt Pulignano. Een paar jaar geleden begon ze namens de European Research Council een onderzoek naar de betekenis en waarde van werk, betaald en onbetaald: het Respectme-project. Want ook onbetaald werk verdient respect en erkenning, vindt Pulignano.

Onbetaald werk als investering

Als onbetaald werk onderdeel is van betaalde arbeid, is normaal gesproken een investering in de toekomst. Zo moet een leraar de les voorbereiden, een marketeer volgt een cursus om zijn vaardigheden up-to-date te houden en meer klanten te kunnen bedienen. En een schrijver investeert bijvoorbeeld in een eigen website om meer klanten te trekken. Zulke investeringen in onbetaalde arbeid horen bij werken als zzp'er. Normaal gesproken baseren freelancers hun uurtarief mede op basis van deze kosten.

Als iemand in loondienst werkt, ligt het risico normaal gesproken bij de werkgever. Maar in de praktijk is dit lang niet altijd het geval, bijvoorbeeld als het gaat om werken via platformen als freelancer. Een reden dat platformen snel kunnen groeien, is dat zij bepaalde werkgeversrisico’s en -kosten verschuiven naar de platformwerker. Een voorbeeld is taxiapp Uber. Taxichauffeurs kwamen in de problemen, toen hun aanbod van werk tijdens de coronalockdowns met zo’n 80 procent afnam. Terwijl iemand in loondienst recht zou hebben op doorbetaling van zijn werkgever, waren het nu de chauffeurs die de rekening betaalden.

Onbetaald werk, platformen en onderbetaling

Dit gebeurt bij meer vormen van platformwerk en het is lang niet altijd evident. Pulignano ontdekte bijvoorbeeld dat onbetaalde arbeid bij thuiszorgwerk via apps leidt tot onderbetaling. "Werkenden nemen een klus aan via het platform, maar zodra ze bij de mensen thuis komen blijkt dat er meer van ze verwacht wordt dan in de taakomschrijving staat", vertelt ze. "Het tarief blijkt te laag, maar ze durven de klus niet af te slaan of om meer geld te vragen. Ze willen tenslotte geen slechte reviews, want dat leidt tot minder werk in de toekomst."

Kortom, platformwerkers hebben te weinig onderhandelingsmacht ten opzichte van het platform en de opdrachtgever. "In de kluseconomie zijn freelancers vaak niet in staat zijn om hun eigen prijzen te bepalen. Taken zijn niet specialistisch, dus er is enorm veel concurrentie. Je kunt elk moment vervangen worden door een andere taxichauffeur, schoonmaker of fietsbezorger." 

Een ander voorbeeld van onbetaald werk is de wachttijd van maaltijdbezorgers. Ze weten niet precies hoe lang ze moeten wachten op een volgende klus, ze kunnen geen ander werk doen. Deze tijd wordt niet betaald. Ook moeten ze vaak bij het restaurant zelf nog wachten tot het eten klaar is.

Open en gesloten regimes

In haar zoektocht naar oorzaken en oplossingen van onderbetaling in de platformeconomie maakt ze onderscheid tussen zogenaamde 'open en gesloten regimes'. "Maaltijdbezorgplatformen zijn een voorbeeld van een gesloten regime", legt ze uit. "Platformwerkers hebben weinig autonomie en controle. Ze kunnen geen eigen portfolio opbouwen en het platform bepaald de tarieven. Ze hebben wachttijd en zijn soms zelfs verplicht om kleding te kopen van het platform. Normaal gesproken zou de werkgever verantwoordelijk zijn voor de kosten en hun onbetaalde werkuren."

Gesloten regimes hebben werkenden vaak geen specifieke kennis of vaardigheden nodig. Ze zijn daardoor makkelijk vervangbaar. In een open regime hebben de freelancers meer specifieke vaardigheden en meer autonomie. Denk hierbij aan platformen voor digitale freelancers, zoals Upwork. Ze hebben bijvoorbeeld meer controle over de manier waarop ze hun werk uitvoeren.

On(der)betaalde arbeid in open regimes

"Freelancers in open regimes hebben vaak specifiekere vaardigheden, ze zijn niet zomaar te vervangen", vertelt Pulignano. "Dit soort platformwerkers hebben wel minder autonomie dan normale freelancers. Uit ons onderzoek blijkt dat digitale freelancers die hun diensten aanbieden via platformen minder return-on-investment van hun onbetaalde werk krijgen."

Anders gezegd: hun investering in onbetaalde uren levert minder op dan wanneer ze buiten het platform om werken. Dat komt door de bedrijfsstrategie en de technologie van de platformen, vertelt ze. "Ratingssystemen hebben bijvoorbeeld veel invloed op tarieven van freelancers, maar ze hebben daar weinig controle over. Door automatisering staat hun vermogen om winst te maken onder druk."

Rechtsvermoeden van werkgeverschap

In een gesloten regime zou een arbeidscontract een goede oplossing zijn, zegt ze. Ze is bijvoorbeeld enthousiast over de Europese platformrichtlijn. De richtlijn moet kwetsbare platformwerkers die aangestuurd worden via een algoritme meer bescherming geven. Zulke werkenden kunnen ervan uitgaan dat ze volgens de wet als werknemer gezien worden. Dit rechtsvermoeden van werknemerschap betekent dat het aan het platform is om te bewijzen dat iemand geen werknemer is.

Maar voor freelancers in open regimes is dit geen oplossing. Hun manier van werken past niet in een arbeidsovereenkomst. Het zou ze niet meer, maar minder autonomie geven. Er zijn dus andere manieren nodig om dit soort platformwerkers meer controle te geven.

Meer controle voor platformwerkers

Er zijn nu al voorbeelden van platformwerkers die zelf proberen meer controle te krijgen, bijvoorbeeld door een eigen platform te beginnen of een alternatief ratingssysteem te bouwen. Maar dit zijn geen structurele oplossingen. "Onderbetaalde arbeid is een sociaal en cultureel probleem", zegt ze. "Hoe zorgen we dat er meer waardering komt voor dit soort werk? Onbetaalde arbeid kan onderdeel zijn van een duurzame, gezonde arbeidsmarkt. Maar als de arbeidsmarkt niet goed functioneert, leidt het tot ongelijkheid en armoede."

Daarom moeten zowel de overheid als het bedrijfsleven aan de slag met oplossingen. "Onbetaald werk in de platformeconomie kan leiden tot meer armoede en ongelijkheid in de samenleving. Het is een maatschappelijk probleem waar beleidsmakers, vakbonden en brancheorganisaties mee aan de slag moeten. Platformbedrijven staan tenslotte niet op zichzelf, ze zijn onderdeel van een sector en de arbeidsmarkt als geheel."

Ook platformbedrijven moeten hun verantwoordelijkheid nemen, vindt ze. Bijvoorbeeld door eerlijkere systemen te bouwen en meer openheid te bieden over algoritmes en data. Als werkenden bijvoorbeeld in staat zijn hun data te downloaden en mee te nemen naar andere platformen, leidt dat tot meer controle en autonomie.

Conclusie

Het Respectme-onderzoek biedt waardevolle inzichten over de impact van platformen op onbetaald werk in verschillende sectoren. Het onderscheid tussen open en gesloten regimes maakt duidelijk dat een arbeidscontract niet altijd een goede oplossing is voor onderbetaling in de platformeconomie. Het probleem zit in de kern van de technologie, de verdienmodellen en het bestuur van platformen. Op dit moment zijn platformen zo gebouwd dat zij werken in het voordeel van het platform en de klanten. Het belang van de werkende is vaak ondergeschikt.

Meer transparantie naar freelancers over tarieven, voorwaarden en besluitvormingsprocessen kan leiden tot een eerlijkere verhouding. Pulignano schreef hier een boek over (co-auteur: Marketa Domecka) dat uitkomt in februari. In "The Politics of Unpaid Labour. How the study of unpaid labour can help address inequality in precarious work” introduceren de auteurs de theorie achter onbetaald werk om beter te leren begrijpen waarom dit leidt tot ongelijkheid in de samenleving.

Beleid en gedeelde verantwoordelijkheid

Ik ben het met Pulignano eens dat overheden en vakbonden hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Daarnaast pleit ik ervoor werkenden een stem te geven in het beleid van platformen. In Nederland is bijvoorbeeld elk bedrijf met meer dan 50 werknemers verplicht een ondernemersraad (OR) aan te stellen. We zouden op een soortgelijke manier platformwerkers een stem kunnen geven in het beleid van het platform. 

Eén ding is zeker: het is tijd voor een goed gesprek over de waarde van werk. Platformwerk staat tenslotte niet op zichzelf. Je kunt vele manieren verzinnen om platformwerk eerlijker te maken, maar op een slecht georganiseerde arbeidsmarkt blijven problemen bestaan. Kortom, we hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid om te komen tot een arbeidsmarkt die werkt voor iedereen.